Zegary słoneczne

Zegar dyptykowy

Józef Czajkowski, Wilno, 1944 r.

Zegar dyptykowy typu norymberskiego, o formie prostokątnego pudełka z klapą, o wymiarach ok. 18,1 x 26,9 x 2,8 cm, wykonany z intarsjowanego drewna.
Zegar autorski, jednostkowy wykonany w roku 1944 dla Wilna przez architekta Józefa Czajkowskiego.
Oznaczenia rysowane i kolorowane ręcznie na kartonie; pełne godziny i akcenty plastyczne dodatkowo podkreślone pozłotą i niebieską akwarelą.
Na wewnętrznej, spodniej stronie, zegar słoneczny poziomy, z podziałką czasową dla godzin, interwałów półgodzinnych i kwadransów w różnych kolorach, opisaną cyframi arabskimi w formacie: 6-12-6. U podstawy zegara zamontowany nitkowy gnomon z nodusem w formie czerwonego koralika. W otoku podstawy gnomonu dekoracyjna gwiazda, napis: WILNO z gniazdem na nodus zegara oraz napis: RÓŻNICA CZASU OD 15GO POŁUDNIKA = 41MIN. 2 SEK.| CZAS SŁONECZNY MIEJSCOWY.
Po bokach tarczy zegara poziomego opisy: GOD. PORANNE oraz GOD. WIECZORNE.
W części centralnej, w gnieździe osadzony kompas o średnicy puszki około 25 mm, z oznaczeniem kierunków głównych i pośrednich polskimi skrótami, strzałką określającą kierunek deklinacji magnetycznej oraz obwodową podziałką azymutu z dokładnością do 2º, opisaną liczbowo do co 20º. Wokół kompasu, w pozłacany otoku napis: GNOMON KU PÓŁNOCY USTAWIĆ oraz zewnętrzny pierścień powtarzający opis głównych i pośrednich kierunków akronimami nazw angielskich.
W północnej części tarczy, poniżej godziny 12, zlokalizowano gniazdo służące do chowania obciążnika pionu.
W południowej części tarczy dwie tabele, pierwsza opisana: OD CZASU WSKAZANEGO NA GNOMONIE W POŁUDNIE, NALEŻY ODJĄĆ DLA WILNA, TYLE CO W TABELI, A BĘDZIE CZAS ŚREDNIO-EUROPEJSKI.
Tabela podaje wartości w minutach dla co 5-tego dnia każdego miesiąca, uwzględnia ona sumę różnicy w długości geograficznej Wilna i 15-tego południka oraz wartość równania czasu. Tuszem czerwonym opisano co 5 dzień, niebieskim zaś wpisano wartości minutowe.
Drugą z tabel opisana: KOREKTURA CZASU MIEJSCOWEGO (RÓWNANIE CZASU). Tabela, w podobnym układzie co pierwsza, podaje wartości minutowe i sekundowe zapisane tuszem niebieskim dla co 5-tego dnia każdego miesiąca, opisanego tuszem czarnym.
Tarcza zegara pionowego opisana jest w zakresie skali czasowej podobnie jak pozioma, z tą różnicą że godziny pełne opisano cyframi rzymskimi, a wzdłuż boków wypełnione na czerwono opisy: WSCHÓD i ZACHÓD.
W górnej części przedstawiono wizerunek rozpromienionego, pozłacanego Słońca z nicią gnomonu, w miejscu ust. Poniżej opisano lokalizację geograficzną zegara: 90 – φ = α = 35º18’47” | TGα = 0,70843 | LAT. BOR. φ = 54º 41’ 12” | LONGIT. ORIET. λ = 25º 17’ 27”. Na podmalowanej na niebiesko wstędze, pisana pozłacanymi literami dewiza: ARS LONGA – VITA BREVIS oraz sygnaturę autora:
CALC. ET DEL. DellCzajkowski 1944 arch.
W obrębie dolnej połowy tarczy znajduje się część zegara odpowiadająca wskazaniom cienia rzucanego przez nodus, obejmująca:
• hiperboliczne łuki dla dni wejścia Słońca w znak zodiaku, wyrysowane przerywaną linią tuszem czerwonym, opisane datami i symbolami znaków zodiaku,
• opisanym horyzontem, przesileniami zimowym i letnim, linią równonocy (PORÓWN. WIOSENNE/ - JESIENNE)
• opisem momentów wschodu i zachodu dla przesilenia zimowego: WSCHÓD SŁOŃCA 22 XII 8g - 35min | ZACHÓD SLOŃCA 22 XII 3g 28min
• wykres równania czasu w formie analemmy ze wskazaniem jego wartości w minutach i sekundach dla dni wejścia Słońca w dany znak zodiaku oraz dodatkowo dla 15 IV i 1 IX.
Z ust słonecznych, miejsca osadzenia gnomonu, zwisa druga nić – pion zaopatrzony w półwalcowy, ołowiany obciążnik.
Tarcza pozioma i pionowa zamknięte są po obwodzie pozłacanym pasem.
Obudowa zegara zaopatrzona w składane ramię z blokadą, usztywniającą zegar w pozycji otwartej oraz dwa haczyki.

Unikatowy, znaczących rozmiarów, ręcznie wykonany zegar dyptykowy odwołujący się do tradycji zegarów norymberskich. Zegar powstał w 1944 roku, w okresie okupacji, gdy jego autor, architekt Józef Czajkowski, miał 72 lata. Na szersze zainteresowania gnomoniczne Czajkowskiego, oprócz zachowanego niniejszego zegara, wskazują m.in. zachowane szkice na kalce będące studium zegarów słonecznych Ateńskiej Wieży Wiatrów, datowane 1943 rokiem, znajdujące się obecnie w zbiorach prywatnych.
Szereg rozwiązań technicznych wskazuje na głębokie przemyślenie koncepcji zegara. Zegar posiada pion, z obciążnikiem w formie półwalca, dzięki czemu w pozycji swobodnego zwisu przy pełnym otwarciu pozostaje on w płaszczyźnie tarczy. Z kolei w słowie „Wilno”, w węźle litery W wyprofilowano niewielką niszę, służącą do osadzenia w niej nodusa, podczas zamykania zegara.

Materiał, technika:
drewno intarsjowane, tektura, tusz, szkło, nić

Literatura;
https://pl.wikipedia.org/wiki/Józef_Czajkowski
Maria Zientara, Wystawa Architektury i Wnętrz w Otoczeniu Ogrodowym w Krakowie w 1912 r. (w:) Krzysztofory 18. Zeszyty naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa. Kraków 1991, s.100-110
http://gnomonika.pl/