Zegary słoneczne

Zegar dyptykowy typu norymberskiego

prawdopodobnie Leonhard Andreas Karner, Norymberga, lata 1700-1750

Zegar dyptykowy typu norymberskiego, o formie prostokątnego pudełka z klapą, o wymiarach 5,4 x 3,8 x 1,3-1,6 cm, wykonany z kości. Zegar typu kompozytowego, w którym dolna tabliczka wykonana z miękkiego drewna jest obustronnie pokryta kościanymi płytkami.
Wykonany dla szerokości geograficznej 49°.
Na wewnętrznej, dolnej stronie zegar poziomy z podziałką czasową opisaną liniami i cyframi arabskimi dla pełnych godzin w formacie: 4-12-7 oraz punktami dla interwałów półgodzinnych. Linie godzinne kolorowane na niebiesko, po stronie południowej trzy punce (w kształcie Słońca) kolorowane na czerwono. Na tarczy oryginalny bolec klinujący obie tabliczki zegara po złożeniu. Współczesne: nitkowy gnomon, igła kompasowa, szkło stanowiące zamknięcie kompasu oraz mosiężny pierścień.
Na spodzie misy kompasowej główne kierunki opisane skrótami nazw łacińskich: MERI, SEPT, OCCI, ORIE. Kierunki obrócone zgodnie z wartością deklinacji magnetycznej, kierunek północy magnetycznej opisany strzałką.
Na wewnętrznej górnej stronie zegar pionowy, opisany podobnie jak poziomy, ale za pomocą cyfr rzymskich (stylizowanych na gotyckie) w formacie: VI-XII-VII, z podobnym niebieskim i czerwonym opisem.
Na zewnętrznej górnej stronie zegara umieszczono tzw. suwak księżycowy – służący do przeliczania wskazań zegara oświetlonego przez Księżyc na przybliżony czas słoneczny. Znajdujący się na obwodzie pierścień wieku Księżyca opisano cyframi arabskimi od 1 do 29, kolorowanymi na niebiesko; następnie ku środkowi znajduje się tarcza godzinna opisana dwukrotnie cyframi arabskimi od 1 do 12, kolorowanymi na czerwono; w środku zaś obrotowa, mosiężna tarczka wskazań zegara ze wskaźnikiem, opisana podobnie jak poprzednia, z wizerunkiem Księżyca w środku.
Aby odczytać czas z cienia rzucanego przez Księżyc należało zapamiętawszy godzinę wskazaną przez zegar nastawić strzałkę suwaka na odpowiedni dzień wieku Księżyca a następnie porównać godzinę wskazywaną przez cień gnomonu na środkowej obrotowej tarczce z odpowiadającą jej godziną na przyległym pierścieniu. I tak 11 dnia po nowiu, cień gnomonu oświetlonego przez Księżyc wskazujący godzinę 12 na tarczy zegara, po odpowiednim ustawieniu suwaka wskaże godzinę ok. 9 wieczór wg czasu słonecznego.
Zegar zaopatrzono w dwa wtórne haczyki służące do: usztywnienia pionowej tabliczki po otwarciu zegara oraz do zamknięcia.

Miniaturowy norymberski zegar dyptykowy, pochodzi z warsztatu Leonharda Andreasa Karnera, który był członkiem znanej norymberskiej rodziny, specjalizującej się w wytwarzaniu przenośnych zegarów słonecznych, począwszy od XVI do XVIII wieku.
Podobne egzemplarze miniaturowych zegarów z kościaną okleiną, charakterystyczne dla warsztatu Karnera w 1 połowie XVIII wieku, znajdują się w: Narodowym Muzeum Morskim w Greenwich (nr inw. AST0254, AST0414, AST0285), w Muzeum Historii Nauki w Oxfordzie (nr inw. 53771, 36974) oraz w Muzeum Przypkowskich w Jędrzejowie (nr inw. MPJ/A/267, MPJ/A/529). Mniejsze (ok. 40 mm) egzemplarze miniaturowych zegarów Karnera na obudowie posiadały zazwyczaj uproszczony zegar równikowy, większe - suwak księżycowy.

Materiał, technika:
kość słoniowa, drewno, punca

Literatura:
P. Gouk, The Ivory Sundials of Nuremberg, 1500-1700, Whipple Museum of the History of Science; 1st Edition, 1988
D., E. Delalande, Cadrans solaires / Sundials, Paris 17.12.2013-19.01.2014 (katalog wystawy)
R. Zaczkowski (red.), Katalog zegarów słonecznych, Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie, Jędrzejów, 2013