Dzieje Uniwersytetu > Astronomia we Wrocławiu
Dzieje Uniwersytetu > Astronomia we Wrocławiu
21 października 1702 roku cesarz Leopold I Habsburg podpisał akt fundacyjny powołujący do życia uniwersytet jezuicki we Wrocławiu. Nowy budynek wzniesiony na miejscu dawnego piastowskiego zamku powstał w latach 1728-1739. Ze względu na zawirowania związane z wojną z Prusami nie został jednak ukończony w pierwotnie zamierzonym kształcie. W październiku 1732 sfinalizowano prace budowlane przy Wieży Matematycznej, która w przyszłości stać się miała siedzibą Obserwatorium Astronomicznego - stało się tak gdyż Wieża Astronomiczna wraz z Wieżą Dzwonów pozostały jedynie na niezrealizowanych planach architektonicznych.
Zanim jednak Obserwatorium rozpoczęło działalność jako zorganizowana placówka działająca w ramach Fakultetu Filozoficznego, obserwacje ciał i zjawisk niebieskich okazjonalnie podejmowali profesorowie Leopoldiny; między innymi profesor matematyki Christoph Heinrich w latach 1702-1715 wyznaczył współrzędne geograficzne Wrocławia, a profesorowie Franz Geissle i Joseph Wache w roku 1764 przeprowadzili obserwacje zaćmienia Słońca.
Jednak narodziny astronomii akademickiej Uniwersytet Wrocławski zawdzięcza dopiero profesorowi Longinusowi Antonowi Jungnitzowi, który w latach 1790-1791 urządził Obserwatorium Astronomiczne na Wieży Matematycznej...
Longinus Anton Jungnitz (1764-1831) był astronomem, fizykiem, teologiem, członkiem zakonu jezuitów i nauczycielem akademickim związanym z wrocławską Leopoldiną.
Odebrał staranne wykształcenie uczęszczając do gimnazjum w Legnicy, a następnie jezuickiej Akademii Leopoldyńskiej we Wrocławiu. Po jej ukończeniu kontynuował przez dwa lata studia z zakresu astronomii w Wiedniu, pod kierunkiem Maximiliana Hella.
W 1789 roku powrócił do Wrocławia, gdzie otrzymał święcenia kapłańskie oraz objął stanowisko profesora astronomii i fizyki na Akademii Leopoldyńskiej. Od 1801 do likwidacji uczelni w 1810 roku zasiadał w jej dyrekcji.
Zasłynął otwarciem w 1791 roku obserwatorium astronomicznego na Wieży Matematycznej Leopoldiny, w pomieszczeniach której wyznaczył linię południkową. W 1809 roku został kanonikiem przy Kolegiacie Świętego Krzyża i św. Bartłomieja we Wrocławiu.
Po sekularyzacji zakonu jezuitów oraz połączeniu wrocławskiej Leopoldiny z frankfurcką Viadriną w 1811 roku i powstaniu Królewskiego Uniwersytetu Wrocławskiego pozostał wykładowcą wrocławskiej uczelni. W latach 1815-1816 pełnił funkcję rektora. W dalszym ciągu prowadził badania związane z astronomią. Aż do śmierci pozostał związany z Uniwersytetem i Obserwatorium Astronomicznym.
Pierwsze publikowane dzieło L.A. Jungnitza Drei neue Sternbilder, die als ewige Denkmäler am gestirnten Himmel errichtet werden sollten z 1789, jak i wiele artykułów później publikowanych na łamach wrocławskiego miesięcznika „Schlesische Provinzialblätter”, zawierały obserwacje meteorologiczne, geograficzne oznaczania pozycji, pomiary wysokości, opis obserwacji astronomicznych, opis zaćmień itp.
Podstawowym instrumentem Obserwatorium Astronomicznego została linia południkowa, skonstruowana przez L.A. Jungnitza w roku 1791. Wyznaczona w posadzce linia została wyłożona kolorowymi pasami marmuru i zaopatrzona w wybity w murze otwór gnomonu. Przebieg 17 południka ustalano precyzyjnie za pomocą naciągniętej jedwabnej nici. Instrument ten pełniący m.in. funkcję precyzyjnego miernika czasu, można podziwiać do dnia dzisiejszego - niestety nie zachował się otwór gnomonu a najnowsze, bardziej precyzyjne pomiary określają wartość lokalnego południka na 17 stopni 2 minuty i pół sekundy długości geograficznej wschodniej.
W 1800 roku Obserwatorium zwiedzał, a później opisał w swoich listach, przyszły prezydent USA John Quincy Adams.
Pomimo zmian organizacyjnych, jakie przyniósł rok 1811, kiedy nastąpiło scalenie wrocławskiej Leopoldiny z frankfurcką Viadriną, L.A. Jungnitz funkcję dyrektora Obserwatorium Astronomicznego pełnił nieprzerwanie aż do śmierci w 1831 roku.
Z jego nazwiskiem łączą się też wszystkie najważniejsze instrumenty astronomiczne pozyskane dla Obserwatorium, zakupione przez samego Jungnitza, bądź jego następców dzięki pozostawionemu przez uczonego pośmiertnemu legatowi. W czasie kadencji Jungnitza w Obserwatorium zainstalowano, między innymi: w 1806 roku astronomiczny zegar Brockbanków, w 1812 roku kwadrant ścienny, w 1817 roku heliometr Fraunhofera (średnica obiektywu 7,7 cm, ogniskowa 113, 4 cm), w 1821 roku instrument przejściowy Dollanda (średnica obiektywu 7,3 cm, ogniskowa 105,3 cm). Wszystkie te instrumenty służyły wykonywaniu obserwacji pozycyjnych, często o charakterze porównawczym.
Astronomia w tamtych latach pozostawała nauką niezwykle elitarną. I tak w 1822 roku, kiedy edukację wiedzę na Uniwersytecie Wrocławskim odbierało 617 studentów, tylko 13 z nich poświęciło się studiowaniu matematyki i nauk przyrodniczych studiując w ramach Fakultetu Filozoficznego.
Obserwatorium po śmierci Jungitza
Po śmierci L.A. Jungnitza w 1831 roku funkcję dyrektora Obserwatorium Astronomicznego objął Ernst Julius Scholtz (1799-1841). Jego zainteresowania skupiły się głównie na matematyce i fizyce (dysertacja De figura guttae cadentis in aëre resistente), dlatego też już w grudniu 1831 kierowanie Obserwatorium powierzył de facto Palmowi Heinrichowi Ludwigowi von Bogusławskiemu (1789-1851).
Z inicjatywy tego zapalonego astronoma amatora został dokonany przegląd całego instrumentarium, jego konserwacja i modernizacja, oraz opracowanie nowych programów obserwacji. To właśnie z inicjatywy von Bogusławskiego dokonano dalszych zakupów z legatu, który Jungnitz pozostawił uniwersytetowi: w 1832 roku koła repetycyjnego Utzschneidera & Liebherra (średnica koła pionowego 48,6 cm, średnica koła poziomego 21,6 cm) a w 1833 roku instrumentu uniwersalnego, również z firmy Utzschneider & Liebherr (oba koła o średnicy 32,4 cm).
Obserwatorium pod kierunkiem Ludwiga von Bogusławskiego
W konsultacji z doświadczonymi uczonymi Friedrichem Wilhelmem Besselem i Johannem Franzem Encke z obserwatoriów w Królewcu i Berlinie, P.H.L. von Bogusławski opracował program obserwacji dostosowany do zasobów instrumentarium Obserwatorium. Właściwy program badawczy zakładał rezygnację z obserwacji fundamentalnych na rzecz różnicowych pomiarów położeń gwiazd i komet oraz obserwacji planet i zaćmień; przy jednoczesnym śledzeniu wszelkich zjawisk i gromadzeniu jak największej ilości danych użytecznych dla nauki.
Pod kierunkiem Bogusławskiego wrocławskie Obserwatorium brało udział w wielkim programie obserwacji strefowych, zainicjowanym przez F.W. Bessela w latach 1821-33, których efektem miał być katalog wszystkich gwiazd do 9 wielkości gwiazdowej włącznie w pasie deklinacji od -15° do +45°, w ramach atlasu nieba.
Bogusławski opracowywał jedną godzinną kartę, Hora XI w rektascensji.
W trakcie prac nad atlasem nieba, w nocy z 20 kwietnia na 21 kwietnia 1835, Bogusławski wykrył metodą teleskopową kometę i obliczył jej orbitę. Kometa długookresowa została oznaczona: C/1835 H1 a z czasem nazwana: kometą Bogusławskiego. Za to osiągnięcie w tym samym roku otrzymał Nagrodę im. Lalande’a przyznawaną przez Paryską Akademię Nauk oraz złoty medal od króla duńskiego Fryderyka VI.
Był jednym z pierwszych obserwatorów komety Halleya, wielkim znawcą planetoid, rojów meteorów i ich orbit. Interesujące obserwacje dotyczące komety Biela, komety Enckego i komety Halleya, publikował w czasopiśmie „Uranus” w latach 1842-51.
Po odejściu w 1836 roku z Uniwersytetu Wrocławskiego Ernsta Juliusa Scholtza, dyrektorem Obserwatorium został - już wtedy profesor - P.H.L. von Bogusławski, pełniąc tę funkcję do 1851 roku. Wykładał astronomię praktyczną, teorię instrumentów astronomicznych oraz uczył posługiwania się nimi. Na potrzeby Obserwatorium skonstruował mikrometr dyferencyjny oraz statyw uniwersalny. W ramach ćwiczeń omawiał zagadnienia obserwacji i obliczeń astronomicznych.
Aktywnie działając w Śląskim Towarzystwie Kultury Ojczyźnianej zajmował się popularyzacją astronomii, geografii matematycznej, fizycznego opisu Ziemi, astronomii sferycznej oraz przewidywaniami zjawisk kosmicznych.
Upowszechnił popularne obserwacje okresowe spadających rojów gwiazd, o czym pisał w redagowanym przez siebie czasopiśmie „Uranus”, w latach 1842-1851.
Wszystkie obserwacje Bogusławskiego z lat 1835-1850 dotyczące zjawisk zanikających, tzw. efemeryd niebieskich zostały opublikowane w czasopiśmie „Uranus” z lat 1846-50. Wiele spośród obserwacji Bogusławskiego m.in. dotyczących: komet, ponownie pojawiających się pierścieni Saturna w 1833, spadających gwiazd, całkowitego zaćmienie słońca w 1851 zostało opublikowanych w Rocznikach Astronomicznych Bodego („Astronomisches Jahrbuch”, Berlin).
Obserwacje i badania Bogusławskiego oraz jego podejście do astronomii, znalazły kontynuację w pracach jego uczniów i asystentów: Hugo von Rothkircha, który dokonał wielu obliczeń astronomicznych;Ernsta Schuberta, autora tablic astronomicznych planetoid: Partenope, Eunomia, Harmonia, Melpomena, wydawanych w latach 1813-73.
Już po śmierci Bogusławskiego, w roku 1852 ukazała się Mapa berlińskiego atlasu nieba - a w niej karta Hora XI, wykonana na podstawie obserwacji Bogusławskiego, gdzie astronom skatalogował w przydzielonym mu obszarze nieba 1304 gwiazdy.
Następcą Bogusławskiego i dyrektorem Obserwatorium w latach 1851-1897 został Johann Gottfried Galle (1812-1910), który zdobył uznanie już podczas wcześniejszej pracy w Berlinie. Stał się sławny w 1838 roku odkrywając wewnętrzny pierścień Saturna, nazwany później jego imieniem. Był również odkrywcą Neptuna.
Odkryty 23 września 1846 Neptun jest jedyną planetą, której istnienie wykazano nie na podstawie obserwacji nieba, ale na drodze obliczeń matematycznych. Niespodziewane zmiany w ruchu orbitalnym Urana doprowadziły astronomów do wniosku, że podlega on perturbacjom pochodzącym od nieznanej planety. Neptun został następnie zaobserwowany przez Johanna Galle w miejscu przewidzianym przez Urbaina Le Verriera. Le Verrier listownie skłonił Gallego do poszukiwania planety przy pomocy refraktora, którym dysponowało obserwatorium w Berlinie.
Heinrich d’Arrest, wówczas student w obserwatorium, zasugerował Gallemu, że można porównać niedawno stworzone mapy nieba z obrazem widocznym przez teleskop i poszukać charakterystycznego dla planety przemieszczenia na tle gwiazd stałych w okolicy przewidywanej przez Le Verriera. Późnym wieczorem 23 września 1846 roku, w dniu, w którym astronomowie otrzymali list od Le Verriera, dostrzegli Neptuna zaledwie 1° od przewidzianej przez niego pozycji i około 12° od położenia wyznaczonego przez Adamsa. Takie podejście do obserwacji nie byłoby możliwe, gdyby nie berliński atlas nieba zainicjowany przez Bessela i obserwacje von Bogusławskiego.
Swoje berlińskie obserwacje J.G. Galle kontynuował we Wrocławiu zajmując się m.in. obserwacjami i obliczeniami torów komet, planetoid i planet, obserwacjami rozmieszczenia gwiazd, opracowywaniem metody obliczania torów meteorów, również klimatem i magnetyzmem ziemskim, zjawiskiem zorzy polarnej.
Z inicjatywy Gallego w 1852 roku dokonano przebudowy Wieży Matematycznej pod kątem zmiany stanowisk obserwacyjnych instrumentów. Z galerii przeniesiono do głównej Sali Obserwatorium heliometr Fraunhofera oraz instrument przejściowy Dollanda. W dachu Wieży wykonano wzdłuż osi linii południkowej, podłużny, zakrywany otwór, przez który można było wykonywać rozszerzone obserwacje instrumentem przejściowym Dollanda. Wraz z przebudową stanowisk obserwacyjnych poddano modernizacji instrumentarium, nieznacznie przerabiając je i udoskonalając.
W latach 1852-1884 Galle skupiał się na obserwowaniu komet, których odnotował 19. W latach późniejszych, dwukrotnie, w roku 1864 i roku 1885, publikował kolejne rozszerzenia katalogu kometarnych orbit Wilhelma Olbersa Abhandlung über die leichteste und bequemste Methode die Bahn lines Cometen zu berechnen.
W tym czasie przedmiotem jego wykładów i zajęć były m.in.
Cechą charakterystyczną wykładów Gallego była troska o nawet najmniejsze detale, jasne i przejrzyste naświetlanie tematu, tak aby słuchacz nie miał żadnych wątpliwości co do jego pełnego obrazu.
Johann Gottfried Galle jako pierwszy dokonał obliczeń w zakresie trajektorii lotu meteorytu Pułtusk, który po rozpadnięciu się w atmosferze spadł w postaci deszczu meteorytowego (w okolicach jak można się domyśleć właśnie Pułtuska) dnia 30 stycznia 1868. Spadek ten opisywany jako najliczniejszy deszcz meteorytów kamiennych na świecie, widziano w całej ówczesnej Polsce aż po Lwów, a także we Wrocławiu i Królewcu. W wyniku własnych badań Galle doszedł do wniosku, że obiekt którego pozostałością jest ten meteoryt, przed wejściem w ziemską atmosferę poruszał się po hiperbolicznej orbicie i przybył spoza Układu Słonecznego. Pogląd ten utrzymywał się do lat 40. XX wieku. Dokładniejsze obliczenia w latach późniejszych zweryfikowały ustalenia Gallego i stwierdzono, że orbitą meteorytu była elipsa, a miejsca pochodzenia meteorytu należałoby poszukiwać jednak w naszym układzie planetarnym .
Obserwacje prowadzone poza Wrocławiem
W 1869 wrocławski heliometr został odesłany do warsztatów Repsolda w Hamburgu, gdzie wraz z instrumentami ściągniętymi z innych obserwatoriów niemieckich – był przygotowywany do ekspedycji mającej na celu obserwację tranzytu Wenus 9 grudnia 1874. Wyprawa odbyła się na stanowisko obserwacyjne w Yantai we wschodnich Chinach. Było to pierwsze tego typu duże przedsięwzięcie, w którym wzięły udział instrumenty Wrocławskiego Obserwatorium Uniwersyteckiego.
Pracując nadal intensywnie nad efemerydami Galle zdołał ustalić związek między rojem meteorowym liryd a rozpadającą się kometą Biela, a jego obliczenia potwierdził obfity deszcz meteorów w dniu 27 listopada 1872, kiedy w mieście zaobserwowano w ciągu półtorej godziny prawie 3000 spadających gwiazd!
Niemal każda z licznych prac Gallego była wydarzeniem w świecie naukowym. Takim też było zaproponowanie metody paralaksy Słońca w 1872 roku. W astronomii paralaksą nazywa się zjawisko pozornej zmiany położenia obiektu na sferze niebieskiej względem dalszych obiektów, wynikające ze zmiany miejsca obserwacji, spowodowanej przemieszczeniem się obserwatora. W 1873 roku zaczął ukazywać się w „Astronomische Nachrichten” cykl artykułów Gallego, przedstawiający jego propozycję wykorzystania równoczesnych obserwacji planetoidy Flory, wykonywanych w różnych obserwatoriach, do określenia paralaksy słońca. Propozycja została podchwycona przez inne obserwatoria astronomiczne, także z półkuli południowej, a uzyskane wyniki obserwacji potwierdziły wartość paralaksy, obliczoną przez Simona Newcomba.
Wyniki wielu obserwacji Gallego zostały opublikowane w 1894 roku przez jego syna, który opublikował listę 414 komet, odkrytych i opisanych przez ojca.
Od roku 1897 dyrektorem Obserwatorium został Julius Heinrich Georg Franz (1847–1913), astronom który jeszcze przed przybyciem do Wrocławia zasłynął stając na czele wyprawy do, zamieszkałego w znaczącej części przez ludność pochodzenia niemieckiego, Aiken w Południowej Karolinie. Celem ekspedycji, w której udział wziął również udział wrocławski heliometr Repsolda było dokonanie obserwacji tranzytu Wenus 6 grudnia 1882.
Za kadencji Franza nastąpił znaczący rozwój wyposażenia instrumentalnego Obserwatorium.
Dla potrzeb dydaktycznych, naprzeciwko Uniwersytetu na Kępie Mieszczańskiej, na Wyspie Śluz zbudowano prowizoryczne obserwatorium astronomiczne a w 1897 roku wyposażone je w instrumenty, wśród których najważniejszymi były: 8-calowy refraktor Clarka-Repsolda (średnica 20,3 cm, ogniskowa 288 cm), zakupiony od spadkobierców astronoma Friedricha Wilhelma Rudolfa Engelmanna z Lipska oraz instrument przejściowy Bamberga (obiektyw o średnicy 8,9 cm). Do zespołu instrumentarium pawilonu na Wyspie Śluz dołączył również heliometr Fraunhofera.
Pierwotnie refraktor był wykorzystywany do obserwacji pozycyjnych gwiazd wizualnie podwójnych, planetoid i komet.
Profil wykładów J. Franza skupiał się na mechanice nieba: translacji i rotacji; geodezji wyższej i astrofizyce. Wprowadził on letnie kursy nauki obserwacji nieba; a zimą prowadził praktyczne ćwiczenia dotyczące obliczania torów ciał niebieskich.
Franz jest najbardziej znany ze swoich obserwacji powierzchni Księżyca, co łączyło się z uczestnictwem w programie badań powierzchni księżyca wdrożonym w obserwatorium Licka w USA, opartym na wykonywaniu fotograficznej dokumentacji powierzchni satelity Ziemii W 1906 roku opublikował popularnonaukową książkę Der Mond, w której zawarł swoje obserwacje, opisując i nazywając morza księżycowe: Mare Orientale, Mare Autumni, Mare Veris, z których dwa ostanie w latach późniejszych ze względu na wielkość zostały przemianowane na jeziora: Lacus Autumni i Lacus Veris.
Badania Franza wniosły istotny wkład w badania selenograficzne i selenodezyjne. Jego pomiary położeń wybranych kraterów księżycowych, uzupełnionych pomiarami wykonanymi heliometrem, położyły podwaliny pod podstawowy system współrzędnych współczesnej selenografii, rozwijany jeszcze w latach 50. XX wieku.
W 1907 roku uniwersytecki refraktor został wysłany do Repsolda w celu przeprowadzenia naprawy. W 1912 roku dawne oświetlenie podziałek i mikrometru, wykorzystujące lampą naftową, zastąpiono oświetleniem elektrycznym. Na przełomie lat 1912/1913 mikrometr został w warsztacie producenta poddany gruntownemu oczyszczeniu i otrzymał nową siatkę nitek. Modernizację instrumentów rozpoczęto planując zmianę lokalizacji Obserwatorium.
Plany szybkiej przeprowadzki zostały pokrzyżowane wobec okoliczności związanych z wybuchem wojny światowej, a środki finansowe, które zostały przyznane na ten cel – wstrzymane. Ostatecznie doipiero publiczna zbiórka pieniędzy pozwoliła rozpocząć budowę nowego obserwatorium na parceli w obrębie Parku Szczytnickiego, którą miasto przekazało Uniwersytetowi.
Po trzyletnim wakacie, w 1916 roku dyrektorem Obserwatorium Astronomicznego został Alexander Friedrich Karl Wilkens (1881-1969), pracujący wcześniej w Getyndze, Wiedniu, Heidelbergu, Hamburgu i Kilonii. W czasie jego kadencji powoli i systematycznie przenoszono wszystkie instrumenty najpierw do pawilonu południkowego, a następnie do budynku, gdzie znajdowała się kopuła pod którą miał znaleźć się refraktor, jednak dopiero w roku 1921 znalazły się tam: instrument przejściowy Repsolda oraz koło wertykalne Repsolda z optyką Steinheila (średnica obu obiektywów: 16 cm).
W nowym obserwatorium znalazł się również refraktor, który został ustawiony tam w 1917 roku; a ostateczne miejsce pod kopułą na głównym budynku obserwatorium w Parku Szczytnickim - instrument otrzymał w 1925 roku. Do 1945 r. refraktor z dołączonym obiektywem fotograficznym Zeissa o średnicy 18 cm i ogniskowej 1,94 m oraz fotometrem wizualnym był wykorzystywany do obserwacji pozycyjnych (gwiazd podwójnych, komet, zakryć gwiazd) i fotometrycznych (od 1917 do 1944).
Budowę obserwatorium w Parku Szczytnickim doprowadził do końca Erich Karl Wilhelm Schoenberg (1882-1965), kierujący Obserwatorium w latach 1926-1945.
Już w latach wcześniejszych astronomowie wrocławscy zabiegali o wyprowadzenie obserwacji poza granice miasta. Między innymi Franz działając w tym kierunku nawiązał bliskie kontakty z Leonem Johannem Erdmannem Leo von Wuzikowskim (1854-1927), który prowadził badania w obserwatorium założonym w latach osiemdziesiątych w swojej posiadłości Białków, znajdującej się ok. 70 km od Wrocławia. Od 1884 głównym instrumentem tego obserwatorium był refraktor Repsolda z obiektywem firmy Reinfelder & Hertel (średnica 24,5 cm, ogniskowa 292 cm).
Dzięki nawiązanej współpracy już od 1913 astronomowie uniwersyteccy korzystają gościnnie z prywatnego obserwatorium rodziny Wuzikowskich. Między innymi w ramach takiego współdziałania w 1913 roku wyznaczono różnicę długości geograficznych Wrocławia i Białkowa, a w 1914 roku von Wuzikowski podarował uniwersytetowi dwa zegary astronomiczne Rieflera. Ostatecznie w 1931, cztery lata po śmierci tego pasjonata astronomii, wdowa po nim Clara zaproponowała Uniwersytetowi zakup refraktora Repsolda, co sfinalizowano rok później, w 1932 roku; oraz przejęcie w użytkowanie budynków obserwatorium, co doprowadzono do końca w roku 1942, już po jej śmierci. W czasie II wojny światowej wzniesiona została na tym terenie willa, która wraz z pobliskim pałacem służy astronomom do dnia dzisiejszego.
Użytkowane przed wojną Obserwatoria Astronomiczne Uniwersytetu, w Parku Szczytnickim i Białkowie, szczęśliwie nie ucierpiały w wyniku działań wojennych. W 1945 roku znacznemu zniszczeniu uległo natomiast historyczne Obserwatorium na Wieży Matematycznej.
Przed objęciem placówki przez polskich uczonych majątkiem Obserwatorium opiekował się dr Kazimierz Kordylewski z Krakowa. Obserwatorium w Parku Szczytnickim posiadało: duży instrument przejściowy, koło wertykalne, łamany instrument przejściowy i refraktor z obiektywem o średnicy 20 cm. Drugie, dawniej prywatne obserwatorium leżało w odległości kilkudziesięciu kilometrów od? w Białkowie, niedaleko Wińska i niestety, tamtejszy obiektyw białkowskiego refraktora (średnica 25 cm) uległ zniszczeniu podczas działań wojennych.
W pierwszych dniach października 1945 roku przyjechał z Krakowa do Wrocławia Eugeniusz Rybka (1898-1988), polski astronom, profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, aby objąć stanowisko profesora Uniwersytetu Wrocławskiego i dyrektora Obserwatorium Astronomicznego. Po uruchomieniu we Wrocławiu polskiego uniwersytetu Eugeniusz Rybka ze współpracownikami, również lwowskimi, kontynuował swoje przedwojenne badania nad jasnością gwiazd w widmie światła żółtego i czerwonego.
Podstawową pracą naukową Obserwatorium UWr, której ton nadawał Eugeniusz Rybka było wyznaczanie fotowizualnych wielkości gwiazdowych, stanowiących kontynuację prac zainicjowanych jeszcze w przedwojennej Warszawie. Do tej pory pracowano metodą fotograficzną, teraz postanowiono przejść na bardziej nowoczesną - fotoelektryczną. W celu zaznajomienia się z tą metodą jesienią 1949 roku E. Rybka wyjechał do Lejdy, gdzie w tamtejszym obserwatorium, kierowanym wówczas przez Jana Hendrika Oorta, nie tylko zapoznał się z fotometrią fotoelektryczną, ale też zamówił dwa fotometry fotoelektryczne, jeden dla Wrocławia, drugi dla filii w Białkowie. Planowano wyznaczenie standardów fotoelektrycznych wybranych gwiazd w polach Kapteyna, przy czym początkowo ograniczono się do gwiazd 6m klas widmowych A i K w polach Kapteyna od bieguna do deklinacji +75-+60°.
Równocześnie Obserwatorium nawiązało współpracę z astronomami radzieckimi i w jej ramach przyłączono wrocławskie Obserwatorium do prac nad Katalogiem Słabych Gwiazd. Uczeni radzieccy ocenili, że instrument przejściowy i koło wertykalne Obserwatorium Wrocławskiego nadają się do tego celu i dlatego włączono Obserwatorium do tego programu.
W latach 1946-1947 refraktorem Clarka-Repsolda podjęto obserwacje pozycyjne gwiazd podwójnych i zakryć gwiazd przez Księżyc. Po uruchomieniu fotometru fotoelektrycznego (1P12, wykonanego w Obserwatorium Lejdejskim) były prowadzone obserwacje fotometryczne przede wszystkim gwiazd magnetycznych, oraz wizualne i fotograficzne obserwacje pozycyjne gwiazd podwójnych i komet (za pomocą nowego mikrometru pozycyjnego Zeissa oraz nowej kamery fotograficznej z obiektywem Grubba-Parsonsa o średnicy 18 cm i ogniskowej 88,7 cm).
W uznaniu dorobku naukowego w 1952 roku E. Rybka zostałem wybrany na 6-letnią kadencję wiceprezydentem Międzynarodowej Unii Astronomicznej.
Eugeniusz Rybka jest autor prac z dziedziny fotometrii gwiazdowej i historii astronomii. Jego największym dziełem jest podręcznik Astronomia Ogólna, wydany w 1952, a później kilkakrotnie wznawiany.
W kwietniu 1956 roku Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego przemianowało Obserwatorium Astronomiczne na Instytut Astronomiczny o trzech katedrach, gdyż pracowało tu już trzech profesorów a Rada Wydziału na stanowisko dyrektora Instytutu mianowała profesora Jana Jerzego Mergentalera (1901-1995).
Jan Jerzy Mergentalera był też dyrektorem Instytutu Astronomicznego UWr w latach 1957-1971. Równocześnie pracował on na katedrze Heliofizyki i Astronomii Gwiazdowej oraz jako konsultant naukowy w Zakładzie Astronomii PAN.
Jest autorem kilkudziesięciu publikacji, czterech książek, w tym słynnej monografii Słońce i ponad 100 artykułów popularnonaukowych. Był członkiem honorowym Polskiego Towarzystwa Astronomicznego. Brał udział w założeniu i działalności Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii, w redakcji „Uranii” i „Mathesis Polskiej”.
J.J. Mergentaler po początkowym okresie badań nad gwiazdami zmiennymi przeniósł zainteresowania na fizykę Słońca stając się twórcą szkoły heliofizyki w polskiej astronomii. Był inicjatorem rentgenowskich obserwacji Słońca w Polsce i pierwszego polskiego eksperymentu kosmicznego. Z biegiem lat badania heliofizyczne stały się jedną z dwu głównych dziedzin uprawianych we Wrocławiu.
Równocześnie w Obserwatorium wrocławskim prowadzone były obserwacje astrofizyczne, skupiające się na fotometrii gwiazd zmiennych. Inicjatorem tych badań był prof. Antoni Opolski (1913-2014), fizyk, specjalizujący się w astronomii i astrofizyce, dyrektor Instytutu w latach 1971-1978.
A. Opolski był absolwentem, magistrem i doktorem Uniwersytetu Lwowskiego. Po zakończeniu II wojny światowej zamieszkał na stałe we Wrocławiu, gdzie podjął pracę w Obserwatorium Astronomicznym Uniwersytetu Wrocławskiego. Jednocześnie wykładał na Uniwersytetach Wrocławskim i Opolskim. Jego działania naukowe znacznie przyczyniły się do rozwoju astrofizyki w ośrodku wrocławskim. Na początku lat pięćdziesiątych uruchomił we Wrocławiu mikrofotometr rejestrujący i zorganizował obserwacje spektralne gwiazd i planet, następnie zapoczątkował badania zmienności gwiazd pulsujących (cefeid). Doprowadził do utworzenia w opolskiej Wyższej Szkole Pedagogicznej (obecnie Uniwersytet Opolski) pracowni spektroskopii plazmy. Jego głównym zainteresowaniem naukowym była fotometria gwiazd zmiennych.
Jest autorem kilkudziesięciu publikacji naukowych, kilku książek i wielu publikacji popularnonaukowych.
W latach 70. XX wieku, wśród astronomów wrocławskich powstała idea budowy Obserwatorium na Wielkiej Sowie, która jednak z braku funduszy została zarzucona. Dwa zakupione do planowanego Obserwatorium instrumenty, 60-cm reflektor Zeissa (1976) i 53-cm koronograf (1980), zostały ulokowane w Białkowie i stanowią obecnie najważniejsze instrumenty obserwacyjne Instytutu.
Obok nich w instrumentarium astronomicznym Uniwersytetu Wrocławskiego ciągle funkcjonuje stary teleskop Clarka-Repsolda używany do obserwacji obiektów rozciągłych (komet, mgławice, gromad kulistych), oraz służy do szkolenia studentów i pokazów nieba. Niekiedy teleskop wykorzystywany jest także do obserwacji Słońca.
Pokazy plam słonecznych wykonywane są metodą projekcyjną a 8 czerwca 2004 teleskop został wykorzystany do obserwacji przejścia Wenus przez tarczę Słońca. Uzyskane obrazy były w czasie rzeczywistym prezentowane w Internecie. W tym celu w ognisku instrumentu umieszczono kamerę internetowa Philips ToUcam PRO II (1,2 miliona pikseli). Obrazy rejestrowane były w świetle linii wodoru (656,3 nm) wydzielanym ze światła białego za pomocą filtru Daystar Hα przepuszczającego bardzo wąski (0,5 Å) zakres długości fal.
Po roku 1978 funkcję dyrektora Instytutu Astronomicznego dwukrotnie pełnili prof. Jerzy Jakimiec (1978-1981, 1987-1993), którego zainteresowania naukowe koncentrowały się w dziedzinie heliofizyki na obserwacjach zjawisk zachodzących w atmosferze słonecznej i teoretycznym modelowaniu rozbłysków.
W latach 1981-1984 dyrektorem Instytutu Astronomicznego był prof. Mikołaj Jerzykiewicz, którego zainteresowania naukowe koncentrowały się na fotometrycznych i spektroskopowych badaniach gwiazd zmiennych.
W latach 1984–1987 funkcję dyrektora Instytutu Astronomicznego pełnił doc. Tadeusz Jarzębowski (1927-2005), astronom, długoletni pracownik Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Wrocławskiego. Był on pionierem fotometrii fotoelektrycznej gwiazd w Polsce, w latach pięćdziesiątych odkrył zmienność blasku gwiazd magnetycznych, wykonując precyzyjne pomiary zmian blasku gwiazd za pomocą jednego z pierwszych w Polsce fotometrów fotoelektrycznych.
Jako znakomity wykładowca i popularyzator, w 2003 roku został wyróżniony medalem im. prof. Włodzimierza Zonna przyznawanym wybitnym popularyzatorom astronomii przez Polskie Towarzystwo Astronomiczne.
W latach 1993-2002 funkcję dyrektora Instytutu Astronomicznego UWr pełnił prof. Henryk Cugier, astronom specjalizujący się w astrofizyce. Jego zainteresowania naukowe koncentrują się wokół zagadnień: badanie układów podwójnych, badanie składu chemicznego gwiazd oraz badanie gwiazd pulsujących. Dorobek naukowy H. Cugiera składa się z 29 prac opublikowanych w czasopismach o zasięgu międzynarodowym oraz w tomach prac z konferencji międzynarodowych.
Od 2002 roku dyrektorem Instytutu jest prof. Michał Tomczak.
Instytut Astronomiczny Uniwersytetu Wrocławskiego jest jednostką dydaktyczno-naukową należącą do struktur Wydziału Fizyki i Astronomii Uniwersytetu Wrocławskiego. Dzieli się na 2 zakłady, pracownie naukową, obserwatorium astronomiczne i bibliotekę instytutową. Posiada uprawnienia do nadawania stopni naukowych doktora i doktora habilitowanego oraz wnioskowania o nadanie tytułu naukowego profesora. Prowadzi działalność dydaktyczną i badawczą związaną z heliofizyką, spektroskopowymi badaniami zjawisk aktywnych na Słońcu, analizą widm i obrazów rentgenowskich, badaniami statystycznymi i prognozowaniem aktywności rozbłyskowej Słońca, badaniami teoretycznymi nad zjawiskami aktywności słonecznej i gwiazdowej, astrofizyką, fotometrią i spektrofotometrią gwiazd zmiennych w zakresie promieniowania widzialnego, ultrafioletowego i rentgenowskiego, modelowaniem atmosfery. Instytut oferuje studia na kierunku astronomia.
W roku 2011 w instytucie kształciło się 58 studentów, w tym wyłącznie w trybie dziennym. Siedzibą instytutu jest budynek znajdujący się przy ulicy Mikołaja Kopernika 11 we Wrocławiu, na terenie Parku Szczytnickiego.
Część pracowni, sala wykładowa, biblioteka instytutowa, a także gabinety pracowników mieszczą się w trzech budynkach od strony ul. Mikołaja Kopernika. Najwyższy, dwupiętrowy budynek jest zwieńczony kopułą mieszcząca 203-mm refraktor Clarka-Repsolda. W głębi terenu znajdują się: budynek nowego warsztatu wraz z przyległym pawilonem dydaktycznym, pawilon małego koronografu oraz pawilon instrumentu przejściowego i koła wertykalnego. Na terenie Instytutu, bliżej ulicy Adama Mickiewicza, znajduje się także pawilon wrocławskiego oddziału Centrum Badań Kosmicznych Polskiej Akademii Nauk, czyli Zakładu Fizyki Słońca.
Ponadto niektóre zajęcia praktyczne oraz praktyki wakacyjne prowadzone są w Obserwatorium Uniwersytetu Wrocławskiego w Białkowie koło Wińska. Z kolei wykłady i część ćwiczeń z przedmiotów fizycznych i matematycznych prowadzonych przez pracowników Instytutów Fizyki odbywają się w pomieszczeniach znajdujących się przy placu Maxa Borna 9.
