Zegary słoneczne

Zegar dyptykowy typu norymberskiego

João da Silva, Portugalia, połowa XIX wieku

Zegar dyptykowy typu norymberskiego, o formie prostokątnego pudełka z klapą, o wymiarach 3,9 x 6,9 x 1,8 cm, wykonany z drewna liściastego. Zegar wykonano dla szerokości geograficznej środkowej Portugalii, ok. 38-39°N.
Na zewnętrznej stronie, w dekoracyjnym obramieniu umieszczono sygnaturę i opis instrumentu: MARCA SUPERIORA │ J.S. │MERIDIANO │ VERDADEIRO AUTOR │ J. DA SILVA.
Na wewnętrznej, dolnej stronie zegar poziomy oraz wnęka kompasowa z papierową róży wiatrów. Róża wiatrów obrócona o kąt deklinacji magnetycznej, 32-kierunkowa, z wyróżnionym oznaczeniem kierunku północnego oraz wschodniego. Igła kompasowa oryginalna – wybarwiona na niebiesko z mosiężną głowicą, wnęka kompasowa zamknięta szkłem, przytrzymanym obręczą z drutu miedzianego.
Godziny na podziałce zegara poziomego opisane cyframi arabskimi w zakresie: 5-12-7, dokładność podziałki – 30 minut. W narożnikach płytki dekoracyjny wzór, po stronie południowej sygnatura: AUTOR J.S.
U podstawy kompasu zamontowany gnomon nitkowy, wybarwiony na czerwono.
Na wewnętrznej, górnej stronie brak zegara pionowego; okrągłe, obramione pole wypełnione dekoracyjnymi przedstawieniami Słońca oraz motywów floralnych. W osi płytki umieszczony pion z ołowianym ciężarkiem, chowanym przy złożeniu we wnęce.
Zegar zaopatrzony w haczyki umożliwiające zablokowanie tabliczek zegara pod kątem prostym oraz zamkniecie.

Kieszonkowe zegary dyptykowe były stosowane w środkowej Europie przez bez mała pięć wieków, począwszy od XIV aż do 2 polowy XIX wieku. Głównym centrum ich wytwórstwa była Norymberga oraz inne miasta i regiony południowych Niemiec. W wieku XVIII dużą popularnością cieszyły się dyptykowe zegary wykonane z drewna, stanowiąc ekonomiczną alternatywę wobec bardziej wyrafinowanych i droższych przenośnych zegarów słonecznych i zegarów mechanicznych, dostępnych tylko dla najbogatszych. Z końcem XVIII wieku technika puncy została zastąpiona w południowo-niemieckich dyptykowych zegarach poprzez naklejanie na drewniane płytki zegara papierowych odbitek z tarczami godzinnymi oraz szerokościami geograficznymi miast Europy. Wskutek upowszechnienia na terenach niemieckich zegarków mechanicznych, w 1 połowie XIX wieku zaniechano produkcji tego typu instrumentów. Ostatnim akordem historii powszechnego wykorzystywania zegarów okazała się Portugalia, w której w połowie XIX wieku Joao da Silva kontynuował wytwarzanie prostych zegarów dyptykowych, bazujących na norymberskich wzorach. Zegary da Silvy były wszakże znacząco uproszczone względem swych pierwowzorów: pozbawione zegara pionowego, ze wskazaniami godziny wyłącznie dla jednej szerokości geograficznej, bez listy miast i ich szerokości geograficznych. Technicznym błędem było również obrócenie całej róży wiatrów zgodnie z kątem deklinacji magnetycznej.

Materiał, technika:
drewno, punca i pigment

Literatura:
Compass Museum http://www.compassmuseum.com/sundials/sundials.htm
P. Gouk, The Ivory Sundials of Nuremberg, 1500-1700, Whipple Museum of the History of Science; 1st Edition, 1988
S. Schechner, The material culture of astronomy in daily life: sundials, science, and social change, Journal for the History of Astronomy, Vol. 32, Part 3, No. 108, p. 189 - 222 (2001)