Zegary słoneczne

Zegar poziomy w formie miniaturowego hełmu

prawdopodobnie warsztat norymberski, 2 połowa XVI wieku

Unikatowy zegar poziomy o formie miniaturowego, otwieranego hełmu, wykonany z wyczernionego i malowanego drewna, o wysokości około 4cm.
Część twarzowa głowy wyrzeźbiona w reliefie z oddaniem profilu twarzy, malowana barwnie, ze śladami pierwotnej intensywnie barwnej kolorystyki (widoczne złuszczenia farby).
Hełm z mosiężnymi bocznymi klapami policzkowymi typu armet, popularny w 2 połowie XVI wieku. Jedna z klap wraz z krążkiem mocującym luźna, bez trzpienia.
Rozwarcie głównej części hełmu ujawnia zegar poziomy z wydrążoną wnęką kompasową. Tarcza zegara malowana, z liniami godzinnymi w kolorze czerwonym i pełnymi godzinami opisanymi cyframi arabskimi zapisanymi w stylistyce renesansowej, z szeryfami.
U podstawy zegara gnomon nitkowy (prawdopodobnie wtórny).
Misa kompasowa zamknięta oryginalnym zmatowiałym szkłem, zabezpieczona spatynowaną lub pomalowaną na zielono obręczą z drutu. Wnętrze misy kompasowej białe z oznaczeniem kierunku deklinacji magnetycznej znacznikiem o kierunku wschodnim i wartości ok. 10° oraz z sygnaturą autora (nierozpoznaną w literaturze).
Igła kompasowa wybarwiona na niebiesko, z poprzeczką i mosiężna głowicą, również typowa dla norymberskich warsztatów XVI wieku.
Górna część składanego hełmu z pustą wnęką, być może zajętą pierwotnie przez suwak księżycowy lub relikwiarz, z obwodową dekoracją z naprzemiennych promieni w kolorze zielonym i czerwonym. We wnęce zachowany oryginalny pierścień z drutu, wybarwiony bądź spatynowany na zielono.
Na podstawie zegara nalepka inwentaryzacyjna z prawdopodobnie francuskim opisem: 120 │ bois Sculpt │ c. Co ciekawe, identyczne nalepki widnieją na niektórych instrumentach w zbiorze Museo Galileo we Florencji (nr kat. 2487).

Analiza cech formalnych zegara, takich jak: forma zapisu cyfr arabskich (2, 3, 4, 5), dominujące użycie na tarczy zegara czerwonego i zielonego pigmentu, sposób oznaczenia deklinacji magnetycznej i odchylenie wschodnie o kąt ok. 10 stopni oraz rodzaj igły kompasowej wskazują, że zegar powstał w okresie renesansu, prawdopodobnie z 2 połowie XVI wieku. Na okres ten wskazuje również sama forma hełmu odwołująca się do obiektów znanych z życia codziennego – co było zabiegiem popularnym i modnym w tym okresie. To wtedy powstawały wiec zegary zamykane w pierścieniach, czy zegary typu viola da gamba.
Niektóre ze znaczących cech zegara: wartość i kształt znacznika deklinacji magnetycznej, kształt kompasu i sygnatura w misie kompasowej przemawiają za proweniencją norymberską. Jednak analiza kątów godzinnych wskazuje na projektowaną szerokość geograficzną ok. 47°, a więc obszar znajdujący się około 2° na południe od Norymbergi. Można domniemywać, że przyczyną rozbieżności są niezbyt precyzyjnie wyznaczone linie godzinne.
Zegar unikatowy w formie, jak i rzadki w zakresie materiału, z którego jest wykonany. Z tego okresu, do czasów współczesnych zachowały się głównie zegary wykonane z metalu, bądź kości.

Materiał, technika:
drewno malowane, szkło, żelazo magnetyczne

Literatura:
P. Gouk, The Ivory Sundials of Nuremberg, 1500-1700, Whipple Museum of the History of Science; 1st Edition, 1988
korespondencja z Penelope Gouk, 08.2017
F.A.B. Ward, A Catalogue of European Scientific Instruments in the Dept. of Medieval and Later Antiquities of the British Museum, London, London, 1981