Zegary słoneczne

Zegar poziomy typu Butterfielda

Michael Butterfield, Paryż, ok. 1700 r.

Zegar w kształcie ośmiobocznej tarczy srebrnej o wymiarach 5,5 x 6,4 cm, z wygrawerowanymi
pięcioma podziałkami czasowymi, dla szerokości geograficznych 43°, 46°, 49°, 52°, 56° N, naprzemiennie opisanymi cyframi godzin arabskimi i rzymskimi. Dokładność podziałek czasowych: zewnętrznej 15 minut, interwały półgodzinne podkreślono w kolejnych podziałkach znacznikami w formie strzałki bądź uproszczonego motywu feur de lys (kwiatu lilii).
W centralnej części tarczy osadzony składany gnomon ze wskaźnikiem szerokości geograficznej w zakresie 40-60°, w formie ptaszka. U podstawy gnomonu floralna dekoracja zawarta w wieloboku, powyżej której umieszczono kwiecistą sygnaturę: Butterfield AParis.
W tarczy osadzona srebrna puszka z kompasem z 16-kierunkową różą wiatrów. Kierunki główne i pośrednie opisane akronimami francuskich nazw. Kierunek północny podkreślony znacznikiem kwiatu lilii. Wzdłuż obwodu kompasu skala azymutu, z podziałką co 5°, opisana co 20°. Oryginalna stalowa igła kompasowa, wybarwiona na niebiesko, z pozłacaną głowicą w formie korony. Tarcza kompasu obrócona o kąt deklinacji magnetycznej.
Strona odwrotna zegara oraz spód puszki kompasowej opisane nazwami 31 miast europejskich, w tym co wyjątkowe - angielskich i szkockich, wraz z podanymi ich szerokościami geograficznymi w stopniach i minutach. Miejscowości pogrupowano szerokościami geograficznymi odpowiadającymi kolejnym podziałkom na zegarze, licząc od zewnątrz i opisano: Cadran Premier (na puszce kompasowej), 2, 3, 4, 5.
Na odwrocie kompasu lista lokalizacji szkockich, odpowiadająca pierwszej podziałce zegara licząc od zewnątrz (Cadran Premier): St. Andrews, Edenburgh, Aberdean, Orkney, Glascow, Kinsaile, Skyrassin. Druga podziałka m.in. z miejscowościami angielskimi: York, Oxford, London, Canterbury and Bristol.
Uchwyty puszki kompasowej oraz blaszka usztywniająca gnomon w pozycji pionowej – o fantazyjnych kształtach, blaszka bogato dekorowana wzorami floralnymi. W podstawie srebrna nóżka.
Futerał zegara ośmioboczny, o wymiarach ok. 6,5 x 7,2 cm z zatrzaskiem, wykończony tłoczoną skórą, wyścielany w środku czerwonym atłasem.

Zegary tego typu zostały spopularyzowane przez Michaela Butterfielda (1635-1724), angielskiego twórcę instrumentów naukowych, który przybył do Francji prawdopodobnie w roku 1663 i założył w Paryżu warsztat, którego istnienie udokumentowane jest w 1677 roku. Na przełomie stuleci kieszonkowe zegary słoneczne typu Butterfielda stały się niezwykle modne, a jego warsztat dominował w ich produkcji i sprzedaży.
Powyższy, srebrny zegar, o bardzo wysokim kunszcie i precyzji wykonania, skierowany był do grupy najbogatszej klienteli. Zegar zawiera nietypową, piątą skalę czasową dla szerokości geograficznych ok. 56° oraz listę miast i lokalizacji szkockich i angielskich. Być może został wykonany z przeznaczeniem na Grand Tour – podróż jaką zwyczajowo odbywali młodzi arystokraci i intelektualiści, w celu zdobycia wiedzy o świecie i kulturze, poszerzenia swych horyzontów myślowych, której celem w tym przypadku miała być również Szkocja i Anglia.

Materiał, technika:
zegar: srebro grawerowane,
futerał: papier, drewno, skóra, atłasem

Literatura:
R. Zaczkowski (red.), Katalog zegarów słonecznych, Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie, Jędrzejów, 2013, str. 92
R. S., M. K. Webster, Database of Instrument Makers Signatures, Adler Planetarium, 2007
H. Higton, Sundials – An Illustrated History of Portable Dials, Philip Wilson Publishers Ltd, United Kingdom, 2003
H. Higton, Sundials at Greenwich: A Catalogue of the Sundials, Nocturnals, and Horary Quadrants in the National Maritime Museum, Oxford University Press, 2002