Zegary słoneczne

Zegar równikowy bez kompasu

Joseph Meurand, Paryż, 1788 r.

Materiał, technika:
mosiądz pozłacany, grawerowany

Przenośny, precyzyjny zegar równikowy bez kompasu wykonany z pozłacanego mosiądzu.
Postawę stanowi płytka o nieforemnym kształcie, o wymiarach ok. 21,2 x 18,8 cm, z okrągłą obrotową tarczą o średnicy ok. 16 cm pośrodku. Na obwodzie podstawy trzy oble wyprofilowane wypustki zaopatrzone w śruby poziomujące oraz dwie listwy z libellami.
Obrotowa tarcza w podstawie sygnowana: Meurand Quay de l'Horloge du Palais │ a Paris 1788.
Do tarczy przytwierdzone na zawiasach: ramię z podziałką szerokości geograficznej opisanej z dokładnością do połowy stopnia oraz łuk godzinny. Łuk godzinny opisany podziałką czasową po stronie zewnętrznej oraz wewnętrznej, z dokładnością do 5 minut. Pełne godziny opisane po stronie zewnętrznej cyframi rzymskimi, po stronie wewnętrznej arabskimi, w zakresie od 5-12-7. Na łuku godzinnym profilowany uchwyt ramienia szerokości geograficznej z wygrawerowanym wskaźnikiem w postaci fleur-de-lys (kwiatu lilii).
Do łuku zamocowana profilowana obrotowa oś gnomonu, o skoku 90°. Gnomon w formie obrotowej okrągłej tarczki z soczewką, zamocowany do suwaka ze skalą deklinacji słonecznej, możliwą do ustawienia z dokładnością do 5 minut kątowych.
Na spodniej stronie zegara oraz na obrotowej części podstawy późniejszy, nieudolny podpis, prawdopodobnie kolejnego właściciela.

Bardzo rzadki zegar, typu równikowego bez kompasu skonstruowany został około 1774 roku przez paryskiego twórcę instrumentów naukowych Antoine’a Josepha Meuranda. Zegar pozwala na precyzyjne wyznaczenie czasu, bez znajomości kierunków geograficznych – jedynie przy pomocy informacji o aktualnej wartości deklinacji Słońca.
Aby określić czas przy pomocy tego zegara należało najpierw wypoziomować zegar oraz ustawić łuk godzinny pod odpowiednim kątem odpowiadającym szerokości geograficznej miejsca pomiaru.
Następnie należało ustawić na suwaku blaszkę ze skalą deklinacji, w pozycji odpowiadającej jej bieżącej wartości, obrócić całą oś gnomonu do pozycji prostopadłej do łuku godzinnego – w górę w okresie deklinacji dodatniej (od wiosny do jesieni), bądź w dół w okresie deklinacji ujemnej (od jesieni do wiosny). W kolejnym kroku należało obrócić cały zegar względem podstawy, do momentu, w którym plama zogniskowanego światła słonecznego znajdzie się w wąskim pasku skali czasowej umieszczonej na wewnętrznej stronie łuku godzinnego. Doprecyzowanie pomiaru możliwe było poprzez obrócenie okrągłej tarczki z soczewką stosownie do kierunku padania promieni słonecznych.
Prezentowany precyzyjny zegar równikowy bez kompasu, został wykonany przez mistrza, Antoine’a Josepha Meuranda, kilka lat po pierwszym egzemplarzu, t.j. w roku 1788.
Ten znakomity twórca przyrządów naukowych działał w Paryżu, w latach 1750-1794. Również jego syn, Charles-Joseph był znanym twórcą w tej dziedzinie. Zegary słoneczne, kwadranty, przyrządy geodezyjne, liniały i kątomierze obu mistrzów zdobią kolekcje wielu muzeów nauki.

Materiał, technika:
mosiądz pozłacany, grawerowany

Literatura:
B.de Celles, La gnomonique pratique, wydanie II, Paryż, 1774, str. 356-364, plansza 38
H. Higton, Sundials at Greenwich: A Catalogue of the Sundials, Nocturnals, and Horary Quadrants in the National Maritime Museum, Oxford University Press, 2002
R. S., M. K. Webster, Database of Instrument Makers Signatures, Adler Planetarium, 2007