Zegary słoneczne

Zegar poziomy z kompasem, przenośny, dla rejonów północnych

prawdopodobnie Johan Gustaf Hasselström, Sztokholm, ok. 1800 r.

Zegar złożony z puszki kompasowej osadzonej na czworobocznej podstawie z zamocowanym na kompasie pierścieniem z tarczą zegara poziomego. W poprzek tarczy zegarowej przebiega obrotowa ośka ze składanym gnomonem w formie prostego pręta mosiężnego. Gnomon nieco pokrzywiony i odgięty od właściwego kąta o ok. 30°. Godziny na tarczy zegara opisane cyframi rzymskimi w zakresie: III-XII-IX, podziałka czasowa wyznaczona z dokładnością do 5-minut. Analiza kątów godzinnych wskazuje 70°N jako projektowaną szerokość geograficzną zegara.
Mosiężna puszka kompasowa o średnicy 14,8 cm, wysokości 15 mm, zamocowana jest do kwadratowej podstawy z blachy mosiężnej, o boku 15,2 cm, grubości ok. 1mm. Na spodzie puszki kompasowej umieszczona jest 32-kierunkowa róża wiatrów z opisem literowym wszystkich kierunków głównych i pośrednich. Linie kierunków głównych i pośrednich przeciągnięto poza puszkę kompasu na czworoboczną podstawę.
Kierunek północny róży wiatrów podkreślony dekoracyjnym grawerunkiem kwiatu lilii (fleur de lys). Stalowa igła kompasowa, barwiona częściowo na niebiesko, z dekoracyjną okrągłą, mosiężną głowicą. W linii kierunku zachodniego (W) znajduje się listwa blokująca igłę kompasu z suwakiem w formie trójlistnej koniczyny umieszczonym na ściance bocznej kompasu.
Wewnątrz puszki kompasowej, wzdłuż jej obwodu umieszczono pierścień z podziałką kątów azymutu, podzielony na cztery kwadranty 0-90°. Podziałka wygrawerowana z niespotykaną dokładnością 1/3°, opisana wartościami liczbowymi co 10°.
Zegar zamykany w pudełku z drewna mahoniowego, o wymiarach ok. 17 x 17 x 3,3 cm, lekko zdeformowanym i z ubytkami. Pudełko z dwoma wpuszczonymi zawiasami i trzema haczykami mosiężnymi. Wnętrze wyściełane aksamitem, również mocno nadwyrężonym.

Rzadki typ przenośnego zegara poziomego dla rejonów podbiegunowych, w formie kompasu ze składanym gnomonem w formie pręta. Zegary tego typu wytwarzano w Szwecji, począwszy od końca XVII wieku. Najstarszy znany egzemplarz sygnowany przez Philipa Jacoba Thelotta znajduje się w zbiorach Nordiska Museet (NM.0151398).
Zegar katalogowy pozbawiony jest sygnatury, jednakże odpowiada on ściśle warsztatowi Johana Gustafa Hasselströma (1747-1812), który od 1775 roku prowadził samodzielnie warsztat w Sztokholmie. W latach 1777-1812, a wiec w okresie kiedy powstał prezentowany zegar, pełnił funkcję twórcy instrumentów naukowych Szwedzkiej Akademii Nauk. Część wytwarzanych instrumentów sygnował inicjałem: „I.G.H”.
Prostszy i mniejszy zegar z sygnaturą Hasselströma o identycznej budowie jak prezentowany (zakres godzin, igła kompasowa, przeciągnięcie kierunków na podstawie zegara), znajduje się w zbiorach Nordiska Museet (nr. inw. NM.0151405). Ponadto w zbiorze Nordiska Museet znajduje się niesygnowany kompas z funkcją grafometru, o budowie i formacie bardzo zbliżonym do omawianego zegara, zamykany w podobnym futerale, prawdopodobnie również tego samego autora. Na autorstwo Hasselström’a wskazuje również bardzo dokładna podziałka kątową kompasu, wyznaczona aż do 1/3 stopnia, świadcząca o jego specjalistycznym przeznaczeniu.

Materiał, technika:
mosiądz grawerowany, stal, szkło;
futerał: mahoń, aksamit, mosiądz

Literatura:
R. S., M. K. Webster, Database of Instrument Makers Signatures, Adler Planetarium, 2007
korespondencja z kuratorem Leifem Wallin z Nordiska Museet