Zegary słoneczne

Zegar podwójny-horyzontalny, z projekcją stereograficzną

John Allen, Londyn, ok. 1630 r.

Zegar mosiężny, w formie ośmiobocznej tarczy o szerokości ok. 352 mm między bokami, o zmiennej grubości od 1,4 do 2,2 mm. Projektowana szerokość geograficzna zegara wynosi 51,5 stopnia.
Zegar podwójny horyzontalny typu Oughtreda, łączący w sobie klasyczny zegar horyzontalny z gnomonem biegunowym oraz zegar z projekcją stereograficzną sfery niebieskiej z gnomonem pionowym.
W ramach zegara horyzontalnego - podziałka czasowa zegara poziomego po obwodzie tarczy, rozdzielona na zewnętrzny pierścień z wyznaczoną podziałką z dokładnością 1 min., opisaną co 10 minut. Początek podziałki czasowej o godz. 3:45 (AM), koniec o godz. 8:15 (PM). Godziny pełne opisane cyframi rzymskimi w formacie: IIII-XII-VIII. Wewnętrzny pierścień podziałki zegara poziomego z oznaczonymi interwałami 7,5 min., 15 min. i 30 minut. Interwały półgodzinne oznaczone znacznikiem w formie litery T.
W ramach zegara stereograficznego - siatka stereograficzna z podziałką w skali czasowej - co 15 minut, w skali deklinacji – co 1 stopień. Wzdłuż linii południa, łuki deklinacji opisane co 5 stopni małymi cyframi arabskimi. Łuk zerowej deklinacji (równonocy) opisany znacznikiem AE.
Środki łuków deklinacji widoczne po południowej stronie tarczy, również w obrębie sygnatury autora zegara.
Łuki ekliptyki wykropkowane, z trzyliterowym oznaczeniem kolejnych miesięcy oraz oznaczeniem cyframi arabskimi co 10 dni oraz każdego ostatniego dnia miesiąca. Godziny pełne na skali czasowej siatki oznaczone cyframi arabskimi, po obu stronach siatki. Interwały półgodzinne oznaczone znacznikami w formie litery T.
Skalę azymutu umieszczono od strony wewnętrznej podziałki czasowej zegara poziomego. Skalę azymutu podzielono na 4 kwadranty, z podziałką do 1 stopnia, opisaną cyframi arabskimi co 10 stopni, w formacie (0)-90 (bez oznaczenia zera), rozpoczynając każdorazowo od linii E-W.
Skala (miarka) wysokości, słabo czytelna pod warstwą patyny, wygrawerowana po stronie zachodniej tarczy. Miarka wyskalowana z dokładnością do 1 stopnia, opisana cyframi arabskimi co 10 stopni.
Po stronie południowej tarczy sygnatura twórcy, częściowo nieczytelna: John Allen fecit.
Gnomon podwójny z: klinowym gnomonem wertykalnym wysokości ok. 8,7 cm oraz gnomonem biegunowym wysokości ok. 21,4 cm, grubości ok. 3,7-3,9 mm; zamocowany do tarczy zegara za trzech bolców wpuszczonych tarczę.

Prezentowany zegar jest niezwykle rzadkim przykładem zegara podwójnego horyzontalnego. Obecnie na świecie udokumentowanych jest ok. kilkudziesięciu zachowanych zegarów tego typu i instrumentów pokrewnych – instrumentów horyzontalnych i kwadrantów horyzontalnych. Zegar podwójny horyzontalny umożliwia określenie pozycji Słońca na nieboskłonie między innymi w zakresie:
- kąta godzinnego
- deklinacji,
- azymutu,
- wysokości kątowej,
- określenia położenia na ekliptyce,
- określenia momentów wschodu i zachodu Słońca,
- określenia dnia i pory roku.
Ponadto zegar posiada własność samoorientacji, to jest ustawienia w kierunku północ-południe, bez pomocy kompasu, dzięki zastosowaniu dwóch odmiennych metod wyznaczania czasu.
Stylistyka zegara bardzo zbliżona jest do warsztatu mistrza Eliasa Allena (1588-1653), pierwszego wytwórcy zegarów podwójnych horyzontalnych, ściśle współpracującego z wynalazcą tego typu zegara, znakomitym matematykiem William’em Oughtred’em (1574-1660).
Niewielkie różnice względem warsztatu Eliasa Allena oraz sygnatura wskazują jednak na autorstwo jego ucznia i prawdopodobnie kuzyna - Johna Allena. Brak wyraźnych cech odmiennych względem warsztatu Eliasa Allena, wskazuje na wczesny okres działalności Johna Allena - ok. 1630 roku.

Materiał, technika:
mosiądz grawerowany

Literatura:
J. Davis, M. Lowne, The Double Horizontal Dial, BSS Monograph No. 5, BSS, London 2009
G. Clifton, Directory of British Instrument Makers, NMM & Zwemmer, 1995
J. Wilson, Biographical Index of British Sundial Makers from the Seventh century to 1920, BSS Monograph No. 2, BSS, 2007
X.I.C., Opisanie rzadkiego kompasu…, Miesięcznik Połocki, Tom III, Rok 1818, s. 214-232
Kadulska Irena, Zegar słoneczny Akademii Połockiej i jego podróż do Petersburga, w: Poezja i Astronomia, red. B. Burdziej, G. Halkiewicz-Sojak, UMK Toruń, 2006
J. Davis, Korespondencja prywatna z dr. Johnem Davisem z BSS