Zegary słoneczne

Zegar poziomy, ogrodowy

John Rowley, Londyn, ok. 1710 r.

Zegar wykonany w formie ośmiobocznej tarczy mosiężnej o wymiarach 34,6 cm pomiędzy bokami i grubości ok. 4 mm. Tarcza podzielona na szereg koncentrycznych pierścieni, licząc od zewnątrz:
- zewnętrzny pierścień podziałki czasowej wygrawerowanej z dokładnością do jednej minuty i opisanej cyframi arabskimi co 10 minut,
- pierścień z opisem pełnych godzin, opisanych cyframi rzymskimi w zakresie IIII-XII-VIII, odczytywanych od zewnątrz,
- wewnętrzny pierścień podziałki czasowej, ze wskazaniem interwałów: 7,5-minuty, kwadransów oraz półgodzinnych, opisanych dekoracyjnym znacznikiem w formie kwiatu lilii (fleur de lys),
- dwa pierścienie geograficzne z nazwami własnymi miast, miejsc i regionów świata, zapisanych w miejscach odpowiadających momentowi ich południa względem czasu wskazywanego przez zegar. W każdym pierścieniu zapisano po 10 miejsc, w zewnętrznym: XII Mexico, Bermudus XII, Tenieriff XII, London XII, Rome XII, Constantinop XII, Bagdat XII, Suratt XII, Bantam XII, Nangesaque XII; w wewnętrznym: Strag: Magelan XII, Surinam XII, Pernambuco XII, Dublin XII, XII Paris, XII DantzicK, XII Ierusalem, XII Ispahan, XII Agra, Pekin XII,
- w centrum tarczy 8-kierunkowa, bogato dekorowana róża wiatrów, opasana pierścieniem z literowym opisem kierunków geograficznych, oznaczenie literowe kierunku północnego „N” – w luce południowej kompensującej szerokość gnomonu.
Pierścienie czasowe po stronie południowej zakończone wolutą, pierścienie geograficzne dekoracyjnymi, falowanymi wstęgami zakończonymi węzłami. Pomiędzy nimi, po stronie południowej tarczy, umieszczono kartusz herbowy rodu Neidhardt von Spattenbrunn oraz opis projektowanej lokalizacji zegara i szerokości geograficznej: Breslaw Latt. 51° 02′.
Po stronie północnej tarczy, pomiędzy podstawą gnomonu, sygnatura autora: John Rowley Londini Fecit.
W narożach tarczy znajduje się osiem otworów montażowych.
Na spodniej stronie tarczy zegara zapisany akronim: RHPH, z oznaczeniem powyżej litery R.
Gnomon zegara o wymiarach 15,6 x 17,8 x 8 mm, o kącie ok. 51°, odpowiadającym szerokości geograficznej wskazanej na tarczy. Gnomon z dekoracyjnym ażurowym wspornikiem w formie floralnych esownic, o formie identycznej jak w znanym zegarze słonecznym Thomasa Tompiona z ok. 1705 roku.

Zegar został wykonany przez mistrza Johna Rowleya (ok. 1668-1728), który pracował dla króla Anglii Jerzego I Hanowerskiego, z przeznaczeniem dla jednego z członków rodu Neidhardt von Spattenbrunn, śląskiej szlachty pochodzenia austriackiego.
Najbardziej znaczącym jej przedstawicielem w Europie był kardynał Johann Eberhard Neidhardt (1607-1681), spowiednik cesarza Leopolda i księżnej Marianny, następnie w latach 1666-1669 jako Wielki Inkwizytor pełnił faktyczną rolę pierwszego ministra Hiszpanii. Zegar został wykonany bądź dla bratanka kardynała - Johanna Baptista Seniora (1645-1722), bądź też jednego z jego synów - Johanna Baptista Juniora (1675-1744). Obaj przedstawiciele rodu Neidhardów piastowali wysokie urzędy na Śląsku. Pierwszy studiował nauki filozoficzne w Sienie, następnie prawo w Pradze, w roku 1703 został wybrany przewodniczącym Kamery Śląskiej. Jego syn piastował funkcję vice przewodniczącego Kamery, w roku 1731 został administratorem księstwa Wołowa, od 1733 zaś Legnicy, podówczas drugiego pod względem wielkości populacji miasta na Śląsku. Około roku 1689 Johann Baptist Senior zakupił dobra w miejscowości Krzyków (Krichen, Kriechen), odległej dziś o ok. 4 km na wschód od Wrocławia. Przy krzykowskiej rezydencji powstało barokowe założenie ogrodowe, uważane przez współczesnych za jeden z piękniejszych prywatnych ogrodów na Śląsku. Założenie jest wzmiankowane w kilku ówczesnych publikacjach – dziele Hennenfelda: Silesiographia renovata z 1704 oraz książce Sinapiusa z roku 1720. Zachowały się dwa widoki formalnego ogrodu – autorstwa Friedricha Wernera i Johanna Haunolda. Powstanie śląskiego zegara Johna Rowleya należy wiązać z tym założeniem.
Zegar najprawdopodobniej nie został zlecony Johnowi Rowleyowi bezpośrednio przez Neidhardów. Warsztatowy akronim na tylnej stronie tarczy – RHPH, z dodatkowym oznaczeniem powyżej litery R, stosowany w odniesieniu do rodziny królewskiej, oznacza w rozwinięciu: Royal Highness Prince(ess) of Hanover. Zegar został więc zamówiony za pośrednictwem przyszłego monarchy Jerzego II, bądź jego małżonki – przyszłej królowej Karoliny Brandenburg-Ansbach (1683 –1737), wówczas noszących te tytuły. Zegar mógł też być książęcym prezentem.
Na pośrednictwo Karoliny Brandenburg-Ansbach wskazują zarówno jej berlińskie pochodzenie, znajomość szlachty śląskiej oraz fakt patronowania barokowym przebudowom pałaców: Richmond Lodge, Kensington Gardens oraz Hampton Court Palace – gdzie znajduje się zegar autorstwa Thomasa Tompiona, względem którego przypuszcza się, że faktycznym jego wykonawcą był John Rowley. Karolina Ansbach utrzymywała ponadto bogate kontakty dyplomatyczne a jej szerokie zainteresowania intelektualne, miały odzwierciedlenie m.in. w korespondencji z najbardziej znakomitymi naukowcami epoki.

Materiał, technika:
mosiądz grawerowany

Literatura:
M. Lose, An Unrecorded Silesian Sundial by John Rowley, BSS Bulletin Numer 3, September, Vol. 22, 2010
J. Davis, John Rowley – Master of Mechanicks, Presented at the BSS Annual Conference, Latimer (2008)
J. H. Appleby, Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press 2004–9,
John Rowley Entry, www.oxforddnb.com/view/printable/37919
J. H. Appleby, A new perspective on John Rowley, Annals of Science, Vol. 53, 1996, pp. 1–27
G. Clifton, Directory of British Instrument Makers, NMM & Zwemmer, 1995
J. Wilson, Biographical Index of British Sundial Makers from the Seventh century to 1920, BSS Monograph No. 2, BSS, 2007