Zegary słoneczne

Zegar poziomy/pochyły typu Le Roy z funkcją zegara księżycowego

Jacques Le Maire, Paryż, 1737 r.

Tarcza zegara wykonana z blachy mosiężnej (grubości ok. 3,5 mm), ma kształt ośmioboku o wymiarach 43,5 x 43,5 cm, z dwoma wypustkami długości ok. 9 mm na osi N-S. W obrębie tarczy trzy gwintowane otwory, zaopatrzone w śruby służą do poziomowania zegara i nachylania go pod zadaną szerokość geograficzną.
Na obwodzie tarczy znajduje się skala czasowa w formie zmodyfikowanej podziałki poprzecznej, umożliwiająca odczyt czasu z dokładnością poniżej jednej minuty. Godziny opisane są cyframi rzymskimi w zakresie: IIII-XII-VIII, skala minutowa - cyframi arabskimi, co 5 minut.
Po południowej stronie tarczy umieszczony jest zegar księżycowy, ze składanym, grawerowanym gnomonem. Zza zegara wyłaniają się fragmenty przesłoniętej dekoracji – królewskiego kartusza herbowego Ludwika XV.
Wzdłuż linii godzin VI-VI, przebiega inskrypcja: Inventé Par Julien Le ROY Anc (i…) │ (…)fectionné de la Sous diuision des minutes Directeur de la Societé des Arts │ Mr hacKer Beneficier d’Erbach en 1737.
Poniżej, po obu stronach gnomonu znajdują się dwie listy, każda zawierająca po 13 nazw miast europejskich wraz z podaniem ich szerokości geograficznej w stopniach i minutach. Listy te wypełniają pole półkola, na zewnątrz którego umieszczono sygnaturę autora: fait par Jacques Le MAIRE de la Societe │ Academique des Arts au Genie AParis.
Gnomon o szerokości ok. 27 mm, posiada cztery otwory, z których najniższy dekorowany jest grawerowanym wizerunkiem twarzy rozpromienionego Słońca. Na zakończeniu znajdują się dwa wcięcia służące do zwieszania pionu wskazującego na poziomej skali szerokość geograficzną oraz jego przeciwwagi.
Poniżej gnomonu, w luce południowej, wyznaczonej między liniami godziny XII znajdują się:
- skala wysokości bieguna niebieskiego: Echelle des latitude du pole,
- skala położenia Słońca: Lieu du Soleil dans Les Signes, z opisanymi znakami zodiaku oraz interwałami co 10 stopni ekliptycznych.
Po obu stronach „linii południkowej” zegara, znajdują się łuki opisane cyframi arabskimi od 1 do 5, wykorzystywane przy wyznaczaniu lokalnego południka przy pomocy plamy światła słonecznego wpadającej przez jeden z otworów gnomonu.
Na jednej ze skal znajdujemy opis podstawowej szerokości geograficznej zegara: Horizon propre 49 degrez.

Unikatowy, wielofunkcyjny zegar słoneczny zaprojektowany przez Juliena Le Roya, królewskiego zegarmistrza Ludwika XV i wykonany przez Jacquesa Le Maire’a, paryskiego wytwórcę przyrządów naukowych w roku 1737.
Zegar typu Le Roy powstał jako odpowiedź na potrzebę prostego i szybkiego wyznaczenia w dowolnym miejscu momentu południa słonecznego, do czego potrzebna jest znajomość lokalnego południka. Aby odnaleźć lokalny południk należało w okresie poprzedzającym południe ustawić zegar w takiej pozycji aby światło słoneczne wpadające przez jeden z wybranych otworów w gnomonie padało na jeden z łuków oznaczonych numerami od 1 do 5 na tarczy. Następnie należało odznaczyć rysikiem kierunek zegara, w miejscach dwu wypustek wystających z tarczy po stronie północnej i południowej. Podobną operację należało przeprowadzić pewien czas po momencie górowania Słońca, celując promieniem światła wpadającym przez ten sam otwór w gnomonie w łuk oznaczony tą samą cyfrą po drugiej stronie tarczy. Połączenie oznaczonych punktów linią wyznacza kąt, którego dwusieczną jest południk lokalny.
Ten sposób wyznaczania południka opiera się na metodzie tzw. „indyjskiego koła” znanej już w starożytności. Możliwa jest do przeprowadzenia przy zastosowaniu zwykłego kija ustawionego pionowo w środku okręgu.

Oprócz funkcji wyznaczania południka zegar łączy w sobie:
- klasyczny poziom zegar ogrodowy dla szerokości geograficznej 49°N;
- zegar pochyły, możliwy do ustawienia dla szerokości geograficznych od 35 do 60°N - dzięki pionom zawieszonym na gnomonie, odpowiedniej skali zapisanej poniżej na tarczy oraz śrubom umożliwiającym odchylenie zegara o stosowny kąt;
- linię południkową z informacją o aktualnym położeniu Słońca względem znaków zodiaku, punktów równonocy i przesileń;
- zegar księżycowy, umieszczony po południowej stronie tarczy.

Podstawowa szerokość geograficzna zegara - 49°N, jest szerokością geograficzną Paryża. Natomiast zgodnie z inskrypcją umieszczoną na tarczy, zegar został wykonany dla Mr Hackera, beneficjenta Erbach - prawdopodobnie Erbach im Oldenwald (49°39’) w Niemczech, gdzie znajduje się barokowy pałac z ogrodem, wzniesiony w roku 1736, a więc na rok przed powstaniem zegara. Różnica między szerokością geograficzną dla której zaprojektowano zegar a szerokością Erbach, jak również bogato dekorowany kartusz herbowy króla Francji, Ludwika XV odsłonięty podczas prac konserwatorskich pod zegarem księżycowym - wskazują że zegar został pierwotnie wykonany dla innego zleceniodawcy. Nie wiemy dlaczego trafił do innego odbiorcy.

W muzeach i kolekcjach odnotowanych jest kilkanaście zegarów typu le Roy, autorstwa różnych twórców, przy czym przeważają zegary wykonane przez Jacquesa Le Maire’a. Omawiany zegar jest unikatowy ze względu na swą wielkość, ośmioboczny format zegara ogrodowego, wyposażenie w zegar księżycowy i wysoką precyzję podziałki czasowej z interwałem poniżej minuty. Pozostałe znane zegary mają format zbliżony do prostokąta, skalę czasową z dokładnością do 5 minut, a część z nich wyposażona jest dodatkowo w kompas.

Materiał, technika:
mosiądz grawerowany ze śladami pierwotnego złocenia

Literatura:
A. J. Turner, Julien Le Roy’s Improved Horizontal Sundial, Antiquarian Horology, Autumn 1988, pp. 463-466
Catherine Cardinal, Julien Le Roy (1686-1759) et le renouveau de l’horologerie française in Catherine Cardinal & Jean-Claude Sabrier, La Dynastie des le Roy Horologers du Roi, Tours, 1987, pp. 13-26,
H. McCague, The Method of Equal Altitudes or the Indian Circle, BSS Bulletin, Vol. 19(iv), pp. 164-172, (December 2007)